UNGGAH UNGGUH BASA JAWA

Basa Jawa iku basa kang kebak ing tata krama lan subasita. Bab iki bisa ditonton saka wujude basa kang duwe unggah-ungguh basa. Umpane nalikane awake dhewe guneman karo wong kang luwih tuwa, mulakudu nganggo basa krama. Ora kena nganggo basa ngoko. Unggah-ungguh basa Jawa kaperang kaya ing ngisor iki, antarane:

1.        Ngoko Lugu

Basa ngoko lugu iku basa kang ana sajroning ukara kang wujud tembunge arupa tembung ngoko, ora kacampuran basa krama. Ater-ater lan panambange uga nganggo basa ngoko. Basa ngoko lugu dianggo dening:

a.       Wong tuwa marang anakke.

b.      Guru marang muride.

c.       Wong kang wis padha tetepungan raket.

Tuladha:

•   Aku lagi sinau Basa Jawa
•   Pak Bagas menyang Demak numpak bis.

2.        Ngoko Alus

Basa ngoko alus iku basa kang ana ing sajroning ukara kang wujud tembung-tembunge arupa tembung ngoko lan krama inggil tumrap wong sing diajak guneman (wong kapindho) utama wong sing digunemi (wog katelu). Dene ater-ater lan panambange tetep ngoko. Basa ngoko laus dianggo dening:

a.       Ibu marang bapak ing dalem.

b.      Wong tuwa marang wong emon kang duwe palungguhan luwih dhuwur.

c.       Sapadha-padha kang wis raket, nagging tetep pada ngajeni.

d.      Adhi marang kangmase utawa mbakyune sing gelem ngajeni.

Tuladha:

• Simbah lagi dhahar bakso.
• Pak Lurah mau rawuh rene, panjenegan pirsa apa durung?
• Wis suwe Lik Diman gerah malaria.

3.        Krama Lugu

Basa krama lugu iku basa kang ana ing sajroning ukara tembung-tembunge arupa tembung krama, ora kacampuran ngoko utawa krama inggil. Dene ater-ater lan panambange uga krama. Basa krama lugu dianggo dening:

a.       Wong kang karenah enom marang wong kang kaprenah tuwa.

b.      Murid marang gurune.

c.       Anak marang wong tuwane.

Tuladha:

•   Ibu tumbas gendhis kalih kilo.
•   Jam tiga wau simbah mirengaken radhiyo.

4.        Krama Alus

Basa krama alus yaiku basa kang ana ing sajroning ukara kang wujud tembunge arupa krama lan tembung krama inggil tumrap wong kang diajak guneman utama wong sing digunemi. Dene ater-ater lan panambang uga dikramakake. Basa krama laus dianggo dening:

a.       Wong kang kaprenah enom marang wong kang kaprenah tuwa.

b.      Anak marang wong tuwa.

c.       Murid marang gurune.

d.      Wong kang luwih andhap derajate marang wong kang luwih dhuwur derajate.

Tuladha:

•   Dinten menika bapak kondur saking Semarang.
•   Kala wau wungu tabuh pinten, Mbah?
•   Pak, panjenegan dipunaturi dhahar rumiyin.

Tuladha Tembung Ngoko- Krama

1)        Tembung Wilangan

Wilangan	Ngoko	Krama	Wilangan	Ngoko	Krama
1	Siji	Setunggal	29	Sanga likur	Sanga likur
2	Loro	Kalih	30	Telung puluh	Tigang dasa
3	Telu	Tiga	31	Telung puluh siji	Tigang dasa setunggal
4	Papat	Sekawan	32	Telung puluh loro	Tigang dasa kalih
5	Lima	Gangsal	40	Patang puluh	Sekawan dasa
6	Enem	Enem	50	Seket	Seket
7	Pitu	Pitu	51	Seket siji	Seket setunggal
8	Wolu	Wolu	60	Sewidak	Sewidak
9	Sanga	Sanga	61	Sewidak siji	Sewidak setunggal
10	Sepuluh	Sedasa	70	Pitung puluh	Pitung dasa
11	Sewelas	Sewelas	80	Wolung puluh	Wolung dasa
12	Rolas	Kalih welas	90	Sangang puluh	Sangang dasa
13	Telulas	Tiga welas	100	Satus	Satunggal atus
14	Patbelas	Sekawan welas	101	Satus siji	Setunggal atus setunggal
15	Limalas	Gangsal welas	1000	Sewu	Setunggal ewu
16	Nembelas	Nembelas	2000	Rong ewu	Kalih ewu
17	Pitulas	Pitulas	3000	Telung ewu	Tigang ewu
18	Wolulas	Wolulas	1999	Sewu sangang atus sangang puluh sanga	Setunggal ewu sangang atus sangang dasa sanga
19	Sangalas	Sangalas	½	Setengah	Sepalih
20	Rongpuluh	Kalih dasa	1/3	Sapretelon	Sapratigan
21	Selikur	Selikur	¼	Seprapat	Setunggal prapat
22	Rolikur	Kalih likur	1/5	Sapraliman	Sapraliman
23	Telu likur	Tiga likur	2/3	Rong pratelon	Kalih pratigan
24	Pat likur	Sekawan likur	¾	Telung prapat	Tigang prapat
25	Selawe	Selangkung	2/5	Rong praliman	Rong praliman
26	Nemlikur	Nem likur	1,5	Karo tengah/siji setengah	Kalih tengah
27	Pitu likur	Pitu likur	2,5	Loro setengah	Kalih setengah
28	Wolu likur	Wolu likur	3,5	Telu setengah	Tiga setengah
Lsp

2)      Tembung Warna

Ngoko	Krama
Abang	Abrit
Ijo	Ijem
Ireng	Cemeng
Putih	Pethak
Kuning	Jene
Biru	Biru
Soklat	Soklat
Klawu	Klawu

3)      Tembung Ener

Ngoko	Krama
(n)Dhuwur	Nginggil
Ngisor	Ngandhap
Kiwa	Kiwa
Tengen	Tengen
Tengah	Tengah
Ngarep	Ngajeng
(m)Buri	Wingking
Wetan	Wetan
Kulon	Kilen
Lor	Ler
Kidul	Kidul

4)        Tuladha Liyane

Ngoko	Krama	Krama Inggil	Ngoko	Krama	Krama Inggil
Mari	Mantun	Dhangan	Nampa	Nampi	Nampi
Mangan	Nedha	Dhahar	Omong	Matur	Ngendika
Lara	Sakit	Gerah	Ngundang	-	Nimbali
Ngadeg	Ngadeg	Jumeneng	Nginep	Nyipeng	Nyare
Kanggo	Kangge	Kagem	Weteng	Weteng	Padharan
Lanang	Jaler	Kakung	Teka	Dhateng	Rawuh
Mulih	Wangsul	Kondur	Rambut	Rambut	Rikma, rema
Maca	-	Maos	Turu	Tilem	Sare
Krungu	Miring	Midanget	Enom	Enem	Timur
Irung	Irung	Grana	Lunga	Kesah	Tindak
Tangi	-	Wungu	Untu	Untu	Waja
Bojo	Semah	Garwa	Ngombe	Ngombe	Ngunjuk
Ngerti	Ngertos	Pirsa	Sikil	Suku	Samparan, sampeyan
Omah	Griya	Dalem	Adus	Adus	Siram
Kongkon	Kengken	Dhawuh	Jupuk	Pendhet	Pundhut
Gelem	Purun	Kersa	Tuku	Tumbas	Mundhut
Umur	Umur	Yuswa	Mripat	Mripat	Saca, paningal
Wedok	Estri	Putri	Lemah	-	Siti
Jeneng	Nama	Asma	Menehi	Ngaturi, nyukani	Maringi
Lair	Lair	Miyos	Tangan	Tangan	Asta
Numpak	Numpak	Nitih	Metu	Medal	Miyos
Lsp

Daftar Pusaka:

Kridalaksana, Harimurti, dkk. 2001. Wiwara: Pengantar Bahasa dan Kebudayaan Jawa. Jakarta: PT Gramedia Pustaka Utama.

Sukoyo, Joko dan Ratmini. 2010. Fokus Basa Jawa 11A. Solo: CV. Sindunata.