Candrasangkala
utawa Sengkalan kuwi cara nulis taun sing disandhi nganggo ukara.
Sengkalan punika kedadosan saking tembung saka+kala+an, lajeng mungel
sangkalan; wusananipun luluh dados sengkalan. Panulisan titi mangsa iki asring
kagunakaké ing Sasta Jawa Kuna lan Tengahan. Cara macané kanthi diwalik.
Tuladha: Sirna ilang krětaning bumi, yen diterjemahaké dadi angka 0, 0,
4, 1. Diwalik banjur dadi 1400. Tembung “sengkalan”, asalé saka tembung “saka”
lan “kala”. Saka utawa çaka iku jenengé bangsa Indhu, kala utawa kala ateges wektu.
Sakakala yaiku kalané ana ratu golongan çaka kang jumeneng nata ing tanah Indhu
sisih kidul, lan wektu iku wiwitané taun saka, yaiku taun 1 utawa taun 78 Masèhi.
Mungguh
kang dikarepaké “sengkalan”, yaiku unèn-unèn sing nduwèni teges angkaning taun.
Ing jaman biyèn sing kanggo pétungan ing Tanah Jawa iku taun Saka. Nanging
saiki ana sing migunakaké taun rembulan utawa taun candra, yaiku pétungan sing
sasiné manut lakuning rembulan, diarani: “Candrasengkala”. Sengkala kang
adhedhasar taun srengenge banjur diarani: “Suryasengkala”.
Sengkalan kaperang dadi loro, yaiku
sengkalan lamba lan sengkalan memet.
1.
Sengkalan
Lamba
Sengkalan lamba yaiku
sengkalan kang migunakake tembung-tembung minangka kanggo nulis angka taun.
Tuladha:
a. Nembah
muluk ngesti aji. Tegese nembah = 2, muluk = 0, ngesti = 8, aji = 1.
Maksude nulis angka
taun 1802.
b. Panggung
luhur sangga bawana. Tegese panggung watake = 8, luhur watake = 0, sangga
watake = 7, bawana watake = 1.
Maksude nulis angka
taun 1708.
Pepenget:
- Panulisane
angka taun iku walikan karo tembung-tembunge.
- Tembung-tembung
kang ana ing sengkalan iku dianggep tembung-tembung kang nduweni watak
wilangan.
- Watake
tembung-tembung yaiku:
|
Watak
|
Tembung
|
|
Watak 1
|
Bumi, tunggal, siji,
nyawiji, wong, semedi, siti, srengenge, rembulan, lintang, bupati, buntut,
bunder, nyata, ratu, gusti, nabi, rupa, maha, iku, rat, jagad, kartika, bumi,
surya, candra, wani, putra, tyas, kalbu, wardaya, narpa, kawula, janma, urip,
putra, badan, wangun, rupa, wutuh, wungkul, sempurna, budha , puser, lsp.
|
|
Watak 2
|
Ingkang jodhon, kalih,
dwi, asta, nembah, nyembah, caksu, netra, pandulu, myat, paksi, peksi, paksa,
sikara, apasang, sungu, karna, kembar, penganten, mripat, kuping, tangan,
swiwi, alis, uwang, bau, paningal, pipi, sipat utawa, tandange tembung kang
loro, lsp.
|
|
Watak 3
|
Geni, dahana,
payudhan, yudha, perang, kaya, kadya, kadi, murup, panas, pawaka, nala,
retna, guna, kawruh, wedha, wignya, tri,naut, teken, pawaka, rananggana lsp.
|
|
Watak 4
|
Seganten, lepen,
toya, wening, suci, anyep, sumber, wedang, marta, sindu, jaladini, udadi,
waudadi, udan , keblat, warna, catur, jaman, nadi, samodra, tasik, marta,
karta, masuh,lsp.
|
|
Watak 5
|
Pandhawa, buta,
tata, gata, angin lesus, lima, gangsal, panca, gaman, panah, pusaka, lungid,
landhep, diyu, dik, buta, yaksa, raseksa, wil, galak, tata, maruta, bayu,
samirana, guling, prahara, lsp.
|
|
Watak 6
|
Rasa pait, kecut,
nurih, asin, gurih, obah, oyag, kayu, ilat, lindhu, hartati, madu, raras,
susah ilat, wayang, ayang-ayang, lsp.
|
|
Watak 7
|
Pandhita, resi,
wiku, muni, pitu, sapta, dwija, giri, wasita, piwulang, gunung, suka, ancala,
gung, luhur, imawan, titih, titihan, sabda, tetunggangan, jaran, angsa, lsp.
|
|
Watak 8
|
Gajah, asthi, astha,
sarpa, naga, pujangga, brahmana, wasu, slira, baya, wolu, kunjara, tanu,
madya, dirada, bajul, liman, cecak, murti, basuki, hasti, lsp.
|
|
Watak 9
|
Bolongan, leng,
babahan, lawing, gapura, wiwara, trus, kusuma, rudra, gatra, mancep, song,
bedhah, trustha, jawata, manjing, menga, dewa, sanga, lsp.
|
|
Watak 10
|
Sawung, kosong,
sunya, musna, nir, rusak, ilang, kumbul, muluk, gegena, angles, langit,
tawang, swarga, tanpa, tan, swuh, suda, windu, wyat, dos, wuk, barakan,
surut, sempel, lan tembung kang ngemu surasa ora ana.
|
2.
Sengakalan
Memet
Sengkalan memet yaiku
sengkalan kang migunakake gambar minangka kanggo nulis angka taun, dudu tembung
utawa ukara.
Cara Nggawe Sengkalan
Yen
arep gawe ukara sengkalan:
- Sepisanan kudhu nggoleki tembung luwih dhisik kanggo guru dasanama (persamaan arti kata), tegese tetembung sing darbe tegese padha duwe watak wilangan sing padha. Umpamane: gunung, prawata, arga, giri, haldaka, lan redi.
- Kaping loro, guru sastra (persamaan kata), tetembungan sing duwe wujud tukisan sing padha, dianggep duwe wilangan sing padha. Thuladhane : esthi sing tegese gajah. Lan tembung esthi iku, uga mengku teges kekareban kang duwe watak wolu (8).
- Kaping telu, nggoleki guru warga (persamaan golongan). Tetembungan sing duwe golongan padha dianggep darbe watak wilangan sing pdha, contone : rembulan, srengenge, bumi, kuwi duwe watak wilanagan siji (1).
- Sing Kaping papat, guru wanda (persamaan suku kata), yakuwi tetembungan sing duwe suku kata utawa unine padha dianggep duwe watak wilangan sing padha yaiku papat (4)
- Kaping lima, yakuwi migatekake anane guru sarana (persamaan fungsi), yakuwi sarana utawa alat.Watak wilangan dianggep padha karo fungsine (pigunane). Tuladha : lidah (ilat). Sing ngunakake rasa dianggep duwe watak wilangan padha yakuwi enem.
- Kaping enem, nggoleki guru karya (persamaan sifat kerja) yakuwi barang lan kerjane, watak wilangane dianggep padha, umpama mata lan madeng, dianggep darbe watak wilangan padha yakuwi loro (2).
- Kaping pitu, guru darwa (persamaan sifat), yakuwi sipat salah sawijining barang (benda) dianggep darbe watak lan wilangan sing padha karo panas, dianggep duwe watak wilangan sing padha yakuwi telu (3).
- Kaping wolu, yakuwi nggoleki guru jarwa persamaan arti utawa sinonim). Tetembungan sing duwe teges makna (arti ) sing padha. Contoné, retu,obah lan horeg, dianggep duwe watak wilangan sing padha yaiku enem (6).
Daftar Pustaka
Rahardjo,
S. 2003. Pepak Basa. Surakarta: ITA
Thanks
BalasHapus